การบูชาผางประทีป ตำนานการบูชาพระพุทธเจ้าห้าพระองค์

หนึ่งในประเพณีของทางล้านนานั้นมีประเพณีหนึ่งเรียกว่าการบูชาผางประทีป(ประทีป) โดยชาวบ้านจะนำ ฝางประทีป คือวัตถุที่มีลักษณะเป็นถ้วยดินเผาด้านในบรรจุเทียนแล้วใส้เทียน แล้วนำไปจุดวางไว้ตามบ้านเรือนที่อยู่อาศัย อาทิเช่นบริเวณบ้าน รั้วบ้าน หน้าต่าง ประตู และบริเวณต่างๆภายในบ้านทำให้เกิดแสงสว่างจากเปลวไฟระยิบระยังเป็นที่สวยงาม

ตำนานการจุดฝางประทีปนี้มีที่มาจาก ตำนานพระพุทธเจ้า ๕ พระองค์ ในครั้งอดีตอั้นไกลโพ้น พระโพธิสัตว์ ๕ พระองค์ ได้ถือกำเนิดจากแม่กาเผือก และวันหนึ่งขณะที่แม่กาออกไปหาอาหารได้เกิดพายุทำให้ไข่ทั้งห้าฟองของแม่กาเผือกถูกพัดตกจากรังไหลไปตามแม่น้ำไป มีแม่ไก่ แม่นาค แม่เต่า แม่โค และแม่ราชสีห์เก็บไปเลี้ยง เมื่อไข่ทั้งห้าฟองฟักออกมากลับกลายเป็นมนุษย์เป็นเพศชาย และได้บวชเป็นฤๅษีทั้งห้าองค์ เมื่อฤๅษีทั้งห้าได้พบกัน จึงไต่ถามถึงมารดาของแต่ละองค์ แต่ละองค์ก็ตอบว่า แม่ไก่เก็บมาเลี้ยง แม่นาคเก็บมาเลี้ยง แม่เต่าเก็บมาเลี้ยง แม่โคเก็บมาเลี้ยง และแม่ราชสีห์เก็บมาเลี้ยง ฤๅษีทั้งห้าองค์จึงสงสัยว่า แม่ที่แท้จริงของตนเป็นใคร จึงพากันอธิษฐานขอให้ได้พบแม่ ด้วยคำสัจอธิษฐาน จึงทำให้ พกาพรหมผู้เป็นใหญ่ในพรหมโลก ผู้เป็นแม่ได้แปลงกายเป็นกาเผือกบินลงมาเล่าเรื่องในอดีตให้ฤๅษีทั้งห้าฟัง และได้บอกว่าหากคิดถึงแม่ ให้นำด้ายดิบมาฟั่นเป็นตีนกาจุดเป็นประทีปบูชาในวันยี่เป็ง ฤาษี่ทั้ง 5 จึงได้จุดประทีปบูชาแม่ในวันยี่เป็งทุกๆปี ภายหลังฤาษีทั้ง 5 พระองค์นั้นคือพระโพธิสัตว์ที่ได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าซึ่งปัจจุบันตรัสรู้ไปแล้ว 4 พระองค์ นั่นคือ พระพุทธเจ้าในภัทรกัปนี้ คือ พระกกุสันธะ พระโกนาคมนะ พระกัสสปะ พระโคตม (พระพุทธเจ้าองค์ปัจจุบัน) และพระศรีอริยะเมตไตร ซึ่งยังเป็นพระโพธิสัตว์อยู่และจะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าพระองค์ต่อไป

ประทีปตีนกา (สังเกตุจากฐานของใส้จะทำเป็นแฉกเหมือนตีนกา)

ด้วยความเชื่อเกี่ยวกับการบูชานี้ ทางภาคเหนือจึงได้นิยมจุดผางประทีป ในคืนวันยี่เป็ง นอกจากจะเป็นการบูชาตามความเชื่อแล้วก็ยังเป็นเคล็ดเพื่อให้ชีวิตมีความสว่างไสว รุ่งโรจน์ดั่งแสงสว่างที่ออกมาจากผางประทีป เพราะเป็นการจุดในวันสำคัญคือวันเพ็ญเดือนสิบสอง หรือวันลอยกระทงนั่นเอง